Đầu tiên xin phép có vài dòng tóm lược về "Hội chứng hoa tulip" - thuật ngữ "Hội chứng hoa tulip" nay được dùng như một ẩn dụng để chỉ bất kỳ một bong bóng kinh tế lớn nào (khi giá tài sản tách rời giá trị nội tại) - bong bóng đầu cơ tài sản đầu tiên được ghi nhận, khi giá không ngừng tăng vọt rồi sau đó lao dốc một cách thảm hại.
Nhưng tại sao ngày nay chúng ta vẫn chưa thể quên bong bóng tài sản này?
Dựa trên cuốn sách “Hội chứng cuồng hoa Tulip” (Tulipmania) của sử gia Anne Goldgar xuất bản năm 2007, lịch sử bùng nổ và sụp đổ của bong bóng hoa tulip Hà Lan được dựng lại một cách sinh động dưới đây.
1. Theo các thông tin cổ xưa, hoa tulip có nguồn gốc từ Ottoman (Thổ Nhĩ Kỳ ngày nay). Một vị đại sứ nhận thấy tại hoa tulip rất phổ biến ở Constantinople (Istanbul), thủ phủ của đế chế Ottoman. Cuối những năm 1500, ông gửi hạt giống hoa tulip này cho một người bạn ở Hà Lan là nhà thực vật học Carolus Clusius.
2. Khi giá hoa tulip bắt đầu bùng nổ, thì thực ra việc sưu tập từ tác phẩm nghệ thuật cho đến vỏ sò cũng đã phát triển rất rộng rãi ở châu Âu. Clusius yêu cầu thương nhân đi biển đem về cho ông những mẫu cá lạ, giống cây quý hiếm và ông sẽ đổi bằng huy chương hay đặc sản thủ công mỹ nghệ.
3. Và giao dịch hàng hoá tương lai cũng đã nở rộ ở Amsterdam. Năm 1602, Sở giao dịch chứng khoán Amsterdam ra đời. Hoạt động mua bán ngũ cốc vùng Baltic cũng đã tồn tại hàng thập kỷ trước đó, như là những giao dịch hợp đồng hàng hóa tương lai không chính thức, và thúc đẩy sự ra đời của Công ty Hà Lan – Đông Ấn (Dutch East India Company).
4. Sang thế kỷ 17, hoa trở thành loại hàng hóa thu hút sự chú ý. Và nhu cầu về hoa tulip là lớn nhất, bởi đây là loại hoa không chỉ đẹp mà còn có rất nhiều chủng loại để nghiền ngẫm.
Nhưng mọi thứ đã đi quá xa ra ngoài “mỹ học”. Một học giả thời đó đã viết: “Bạn bè không còn là bạn, và mọi người không còn đi tìm thứ gì ngoài chuyện chỉ quan tâm đến lợi nhuận”.
5. Đến những năm 1630 đã xuất hiện một số nhà môi giới hoa tulip. Việc buôn bán loài hoa này có sức hút đặc biệt không thể cưỡng lại được. Một nhà thơ thời đó viết: “Nếu nhìn vào lợi nhuận từ hoa tulip thì người ta sẽ tin ngay là trên đời chẳng có thuật giả kim nào là hấp dẫn hơn mặt hàng này”.
6. Hoa tulip nhanh chóng trở thành chủ đề bàn tán sôi nổi trên khắp cả nước. Hàng xóm, đồng nghiệp trong công ty truyền tai nhau, chủ cửa hàng, hiệu sách, thợ làm bánh, bác sỹ rỉ rả với khách hàng… khiến tất cả tin rằng đất nước Hà Lan đang đổ xô vào hoa tulip và bị lợi nhuận từ mặt hàng nông sản này mê hoặc.
7. Năm 1637, giá hoa tulip lên đến đỉnh điểm. Giá của Switsers, một loại củ hoa tulip phổ biến, tăng hơn gấp 10 lần từ mức 125 florin/pound ở thời điểm ngày 31/12/1636 lên đến lên 1.500 florin vào ngày 03/02/1637.
8. Đỉnh điểm của b ong bóng là cuộc đấu giá huyền thoại diễn ra tại thị trấn Alkmaar vào ngày 05/02/1637. Cuộc đấu giá này được tổ chức để quyên góp tiền cho trẻ mồ côi. Ở cuộc đấu giá này, một củ tulip Viceroy được bán với giá 4.203 florin và một củ Admirael Van Enchuysen được bán với giá lên tới 5.200 florin.
9. Theo Goldgar, chúng ta vẫn chưa biết đâu là nguyên nhân thực sự khơi mào việc bán tháo hoa tulip. Trên thực tế, các bong bóng tài sản khác cũng “xì hơi” theo cách tương tự như vậy.
Có tài liệu cho rằng việc bán tháo có thể bắt đầu từ một thương vụ không thành công ở Haarlem. Người khác thì cho rằng người mua cuối cùng cũng đã bắt đầu nhận thấy mức giá hoa tulip cao một cách quá vô lý.
Bong bóng hoa tulip tan vỡ cũng trùng hợp với một đợt dịch bệnh càn quét qua đất nước Hà Lan.
Goldgar thì cho rằng có những bằng chứng cho thấy, lúc đó lượng cung đã bắt đầu vượt quá nhu cầu. Các thương nhân nhỏ lẻ thậm chí cũng tự trồng hoa tulip.
10. Chỉ sau một đêm, giá củ hoa tulip mùa đó lao dốc, khiến người mua, người bán cũng như các nhà môi giới và bảo hiểm mất trắng.
11. Ngày 27/4, chính phủ liên bang Hà Lan buộc phải can thiệp, nhưng vẫn không thể cứu vãn được tình hình. Theo Goldgar, lúc đó chính phủ Hà Lan đã ra một thông báo rất yếu ớt là các quan tòa địa phương sẽ chịu trách nhiệm đưa ra phán quyết cho các tranh chấp.
12. Đến tháng 01/1838 thì tình trạng bế tắc mới bị phá vỡ, khi các thành phố bắt đầu lập ra các uỷ ban độc lập để giải quyết tranh chấp.
Haarlem lập Ủy ban các vấn đề về hoa (Commissarissen van de Bloemen Saecken, tức là Commissioners for Flower Affairs), họp hàng tuần vào các ngày thứ 4 và thứ 7, từ 9h đến 11h sáng và 2h đến 4h chiều, để xét xử các tranh chấp trong giao dịch hoa. Những người vắng mặt sẽ bị phạt 30 stuiver cho lần đầu và 12 florin cho lần vi phạm thứ 3.
Giải pháp được đưa ra là hủy tất cả các hợp đồng và đánh phí 3,5% vào bên mắc nợ.
13. Goldgar cũng chỉ ra hai nhận thức sai lầm liên quan đến bong bóng hoa tulip.
Thứ nhất, không phải toàn bộ tầng lớp thương nhân Hà Lan đều lao đao. Như đề cập ở trên, phần lớn giao dịch tập trung ở một số ít người thuộc tầng lớp giàu có.
Thứ hai, không phải cuộc khủng hoảng hoa tulip này đã phá hủy toàn bộ nền kinh tế Hà Lan. Thực tế, hầu hết các ngành kinh tế của Hà Lan vẫn tiếp tục tăng trưởng cho đến giữa thế kỷ 17.
14. Vậy tại sao chúng ta vẫn nhớ đến bong bóng hoa tulip này? Thứ nhất, cuộc khủng hoảng bong bóng hoa tulip tạo ra những ảnh hưởng tiêu cực cho xã hội Hà Lan. Thứ hai, và cũng là lý do chính, là các bong bóng tài sản khác vẫn đang tiếp diễn và hầu như không ai rút ra được bài học.
Một bằng chứng là bong bóng cổ phiếu công ty South Sea vào thế kỷ 18 mà ngay cả nhà bác học Issac Newton cũng bị mất gần hết gia tài.
Hội chứng hoa tulip, hay là bong bóng Uất kim hương (tên tiếng Hà Lan còn có: tulpenmanie, tulpomanie, tulpenwoede, tulpengekte và bollengekte) là một giai đoạn trong Thời kỳ hoàng kim của Hà Lan, giá thỏa thuận của một củ tulip (uất kim hương) khi ấy mới xuất hiện tăng vọt tới mức bất thường rồi đột ngột sụp đổ. Khi cơn sốt hoa tulip lên tới đỉnh điểm vào tháng 2 năm 1637, một số củ tulip được bán với giá gấp hơn 10 lần thu nhập hàng năm của một thợ thủ công lành nghề.
Đây nhìn chung được coi là bong bóng đầu cơ đầu tiên được ghi lại trong lịch sử (hay là bong bóng kinh tế), mặc dù một số nhà nghiên cứu lưu ý rằng Kipper- und Wipperzeit trong giai đoạn 1619-22, một chuỗi các vụ phá giá đồng tiền kim loại tại châu Âu để lấy chiến phí cũng có những đặc điểm tương tự với một bong bóng. Thuật ngữ "Hội chứng hoa tulip" nay được dùng như một ẩn dụng để chỉ bất kỳ một bong bóng kinh tế lớn nào (khi giá tài sản tách rời giá trị nội tại).
Hoa tulip được đưa từ Đế quốc Ottoman vào châu Âu vào giữa thế kỷ XVI và rất được ưa chuộng tại Các tỉnh thống nhất. Việc trồng hoa tulip tại Các tỉnh thống nhất nhìn chung được cho là đã bắt đầu từ khoảng năm 1593 khi nhà thực vật học người Flander Charles de l'Écluse được bổ nhiệm vào một vị trí tại trường Đại học Leiden và xây dựng nên vườn thực vật hortus academicus. Ở đây, ông trồng bộ sưu tập củ tulip của mình do Đại sứ của Hoàng đế Ferdinand I (Đế quốc La Mã Thần thánh) tại Thổ Nhĩ Kỳ, ông Ogier de Busbecq. Loại cây này có thể chịu đựng được điều kiện khắc nghiệt của Vùng đất thấp, và ngay sau đó trở nên rất được ưa chuộng.
Loại hoa này nhanh chóng trở thành một xa xỉ phẩm, một biểu tượng cho địa vị. Chúng được phân thành các nhóm; tulip đơn sắc như đỏ, vàng hay trắng được gọi là Couleren, ngoài ra còn có các loại Rosen (đỏ hoặc hồng trên nền trắng) và Violetten (tím hoặc hoa cà trên nền trắng) và ít gặp hơn và được ưa chuộng nhất là Bizarden (đỏ, nâu hay tím trên nền vàng). Những củ tulip kỳ lạ và rất được săn đón này sẽ cho ra những bông hoa có màu sắc sặc sỡ với sọc và ánh hồng trên cánh hoa. Ngày nay người ta biết rằng loại hoa này đã bị nhiễm một loại virus riêng của hoa tulip còn gọi là "virus ăn hoa tulip", một loại virus khảm.
Sau khoảng một thời gian tăng giá chóng mặt, đến tháng 2 năm 1637 giá đột nhiên rơi xuống mức không ngờ. Các nhà buôn hoảng hốt khi giá của củ tulip giảm xuống chỉ còn 1% so với trước và đôi khi còn giảm hơn. Lợi nhuận ảo trên giấy tờ bị xoá sạch. Tulipomania (hội chứng hoa tulip) đã kết thức nhanh chóng giống hệt như là lúc nó bắt đầu.
Hội chứng hoa tulip – Wikipedia tiếng Việt
vi.wikipedia.org
Nhưng tại sao ngày nay chúng ta vẫn chưa thể quên bong bóng tài sản này?
Dựa trên cuốn sách “Hội chứng cuồng hoa Tulip” (Tulipmania) của sử gia Anne Goldgar xuất bản năm 2007, lịch sử bùng nổ và sụp đổ của bong bóng hoa tulip Hà Lan được dựng lại một cách sinh động dưới đây.
1. Theo các thông tin cổ xưa, hoa tulip có nguồn gốc từ Ottoman (Thổ Nhĩ Kỳ ngày nay). Một vị đại sứ nhận thấy tại hoa tulip rất phổ biến ở Constantinople (Istanbul), thủ phủ của đế chế Ottoman. Cuối những năm 1500, ông gửi hạt giống hoa tulip này cho một người bạn ở Hà Lan là nhà thực vật học Carolus Clusius.
2. Khi giá hoa tulip bắt đầu bùng nổ, thì thực ra việc sưu tập từ tác phẩm nghệ thuật cho đến vỏ sò cũng đã phát triển rất rộng rãi ở châu Âu. Clusius yêu cầu thương nhân đi biển đem về cho ông những mẫu cá lạ, giống cây quý hiếm và ông sẽ đổi bằng huy chương hay đặc sản thủ công mỹ nghệ.
3. Và giao dịch hàng hoá tương lai cũng đã nở rộ ở Amsterdam. Năm 1602, Sở giao dịch chứng khoán Amsterdam ra đời. Hoạt động mua bán ngũ cốc vùng Baltic cũng đã tồn tại hàng thập kỷ trước đó, như là những giao dịch hợp đồng hàng hóa tương lai không chính thức, và thúc đẩy sự ra đời của Công ty Hà Lan – Đông Ấn (Dutch East India Company).
4. Sang thế kỷ 17, hoa trở thành loại hàng hóa thu hút sự chú ý. Và nhu cầu về hoa tulip là lớn nhất, bởi đây là loại hoa không chỉ đẹp mà còn có rất nhiều chủng loại để nghiền ngẫm.
Nhưng mọi thứ đã đi quá xa ra ngoài “mỹ học”. Một học giả thời đó đã viết: “Bạn bè không còn là bạn, và mọi người không còn đi tìm thứ gì ngoài chuyện chỉ quan tâm đến lợi nhuận”.
5. Đến những năm 1630 đã xuất hiện một số nhà môi giới hoa tulip. Việc buôn bán loài hoa này có sức hút đặc biệt không thể cưỡng lại được. Một nhà thơ thời đó viết: “Nếu nhìn vào lợi nhuận từ hoa tulip thì người ta sẽ tin ngay là trên đời chẳng có thuật giả kim nào là hấp dẫn hơn mặt hàng này”.
6. Hoa tulip nhanh chóng trở thành chủ đề bàn tán sôi nổi trên khắp cả nước. Hàng xóm, đồng nghiệp trong công ty truyền tai nhau, chủ cửa hàng, hiệu sách, thợ làm bánh, bác sỹ rỉ rả với khách hàng… khiến tất cả tin rằng đất nước Hà Lan đang đổ xô vào hoa tulip và bị lợi nhuận từ mặt hàng nông sản này mê hoặc.
7. Năm 1637, giá hoa tulip lên đến đỉnh điểm. Giá của Switsers, một loại củ hoa tulip phổ biến, tăng hơn gấp 10 lần từ mức 125 florin/pound ở thời điểm ngày 31/12/1636 lên đến lên 1.500 florin vào ngày 03/02/1637.
8. Đỉnh điểm của b ong bóng là cuộc đấu giá huyền thoại diễn ra tại thị trấn Alkmaar vào ngày 05/02/1637. Cuộc đấu giá này được tổ chức để quyên góp tiền cho trẻ mồ côi. Ở cuộc đấu giá này, một củ tulip Viceroy được bán với giá 4.203 florin và một củ Admirael Van Enchuysen được bán với giá lên tới 5.200 florin.
9. Theo Goldgar, chúng ta vẫn chưa biết đâu là nguyên nhân thực sự khơi mào việc bán tháo hoa tulip. Trên thực tế, các bong bóng tài sản khác cũng “xì hơi” theo cách tương tự như vậy.
Có tài liệu cho rằng việc bán tháo có thể bắt đầu từ một thương vụ không thành công ở Haarlem. Người khác thì cho rằng người mua cuối cùng cũng đã bắt đầu nhận thấy mức giá hoa tulip cao một cách quá vô lý.
Bong bóng hoa tulip tan vỡ cũng trùng hợp với một đợt dịch bệnh càn quét qua đất nước Hà Lan.
Goldgar thì cho rằng có những bằng chứng cho thấy, lúc đó lượng cung đã bắt đầu vượt quá nhu cầu. Các thương nhân nhỏ lẻ thậm chí cũng tự trồng hoa tulip.
10. Chỉ sau một đêm, giá củ hoa tulip mùa đó lao dốc, khiến người mua, người bán cũng như các nhà môi giới và bảo hiểm mất trắng.
11. Ngày 27/4, chính phủ liên bang Hà Lan buộc phải can thiệp, nhưng vẫn không thể cứu vãn được tình hình. Theo Goldgar, lúc đó chính phủ Hà Lan đã ra một thông báo rất yếu ớt là các quan tòa địa phương sẽ chịu trách nhiệm đưa ra phán quyết cho các tranh chấp.
12. Đến tháng 01/1838 thì tình trạng bế tắc mới bị phá vỡ, khi các thành phố bắt đầu lập ra các uỷ ban độc lập để giải quyết tranh chấp.
Haarlem lập Ủy ban các vấn đề về hoa (Commissarissen van de Bloemen Saecken, tức là Commissioners for Flower Affairs), họp hàng tuần vào các ngày thứ 4 và thứ 7, từ 9h đến 11h sáng và 2h đến 4h chiều, để xét xử các tranh chấp trong giao dịch hoa. Những người vắng mặt sẽ bị phạt 30 stuiver cho lần đầu và 12 florin cho lần vi phạm thứ 3.
Giải pháp được đưa ra là hủy tất cả các hợp đồng và đánh phí 3,5% vào bên mắc nợ.
13. Goldgar cũng chỉ ra hai nhận thức sai lầm liên quan đến bong bóng hoa tulip.
Thứ nhất, không phải toàn bộ tầng lớp thương nhân Hà Lan đều lao đao. Như đề cập ở trên, phần lớn giao dịch tập trung ở một số ít người thuộc tầng lớp giàu có.
Thứ hai, không phải cuộc khủng hoảng hoa tulip này đã phá hủy toàn bộ nền kinh tế Hà Lan. Thực tế, hầu hết các ngành kinh tế của Hà Lan vẫn tiếp tục tăng trưởng cho đến giữa thế kỷ 17.
14. Vậy tại sao chúng ta vẫn nhớ đến bong bóng hoa tulip này? Thứ nhất, cuộc khủng hoảng bong bóng hoa tulip tạo ra những ảnh hưởng tiêu cực cho xã hội Hà Lan. Thứ hai, và cũng là lý do chính, là các bong bóng tài sản khác vẫn đang tiếp diễn và hầu như không ai rút ra được bài học.
Một bằng chứng là bong bóng cổ phiếu công ty South Sea vào thế kỷ 18 mà ngay cả nhà bác học Issac Newton cũng bị mất gần hết gia tài.
Nguồn: Business Insider/Anne Goldgar
Bóng ma "Hội chứng hoa tulip" tiếp tục lại tái xuất với hội chứng chơi lan đột biến ở Việt Nam hiện nay
